Zmiany i zniszczenia jakie udało się naszemu gatunkowi wprowadzić na Ziemi w znacznym stopniu są pochodną zapotrzebowania na żywność. Nawet jeśli udałoby rozwiązać się problemy związane z nieefektywnym jej wykorzystaniem, mówiąc wprost – z marnowaniem żywności, zapotrzebowanie rosnące wraz z populacją i redukcją ubóstwa coraz bardziej będzie obciążać ziemskie ekosystemy. Jednym ze sposobów, który został zapoczątkowany bodaj w mezolicie wydaje się intensyfikacja produkcji, czyli wprowadzanie zmian, które w celu uzyskania większej ilości pokarmów z takiej samej powierzchni użytkowej. Niestety, od czasów mezolitu do dziś, tylko nieliczni myślą o tym w kategoriach ochrony środowiska. Choć być może właśnie w naszych czasach budzi się powszechna świadomość zagrożeń i rozwijane są technologie mające na celu nie tylko maksymalizację produkcji i zysków, ale też redukcję strat przyrodniczych. A nie jest to łatwa droga.
Pozyskiwanie żywności z ryb (i owoców morza) stosunkowo niedawno dołączyło do rewolucji agrarnej. W wodach śródlądowych Chin hodowano karpia już kilkaset lat przed naszą erą, pierwsze wzmianki o hodowli omułków pochodzą z XIIIw. ale morze eksploatowano do XXw. rozwijając jedynie techniki łowieckie. Nagle uległo to zmianie. W 2012 roku wielkość światowej produkcji akwakultur przekroczyła wagowo wielkość produkcji wołowiny, osiągając 66 milionów ton. W roku 2014 było to niemal 74 mln ton, w tym blisko 50 mln ton ryb*. W tym samym roku z dzikich populacji pozyskano ogółem 93,4 mln ton organizmów morskich (ibid.). Czy dobrze to czy źle? Podwajanie produkcji akwakultur co 20 lat pokazuje istnienie mocnych czynników wspierających ten system produkcji, a nie są to jedynie czynniki ekonomiczne i technologiczne. Według oceny FAO, tylko 13% zasobów rybnych nie zostało wyeksploatowanych. Spustoszenia jakie czyni w ekosystemach morskich rybołówstwo są prawdziwą zmorą dla równowagi ekologicznej większości naszej planety. Przeławianie wybranych gatunków, przyłów – czyli niezamierzone wyławianie istot nieatrakcyjnych dla rynku, dewastacja dna przez trały, to flagowe problemy na które ratunkiem wydaje się właśnie akwakultura. A ta gałąź przemysłu spożywczego w morzach dopiero się rozwija, gdyż produkcja ryb słodkowodnych dostarcza aż 78% tonażu.
Naiwnością jednak byłoby sądzić, że jest to złoty środek na jednoczesne wykarmienie ludzkości i uratowanie ekosystemów. Takiego środka zwyczajnie nie ma i nie będzie nawet gdy zaczniemy hodować steki in vitro, czy wytwarzać odżywki w fermentatorach.
Duża farma rybna to dziesiątki, a nawet setki tysięcy ryb zgromadzonych na stosunkowo niewielkiej przestrzeni. Taka masa produkuje tyle nieczystości co niewielkie miasto i firmy zakładające hodowle muszą brać to pod uwagę. Do niedawna wystarczało zbilansować liczbę ryb i intensywność przepływu wody, a w hodowlach śródlądowych (zarówno w naturalnych zbiornikach, jak i basenach) nierzadko buduje się oczyszczalnie ścieków. Farmy morskie, które w istocie są ogromnymi wolierami pływającymi w wodzie, wykorzystują prądy morskie ale też wspierane są hodowlami małży i glonów które z lubością oczyszczają wodę. Ostatnio zaczęto zakładać zautomatyzowane farmy morskie, które w przeciwieństwie do tradycyjnych mogą przepływać z miejsca na miejsce pod nadzorem GPS. Takie rozwiązanie sprzyja rozpraszaniu zanieczyszczeń, a jednocześnie pozwala naśladować naturalne szlaki migracji ryb i daje im szansę wzrostu w optymalnej temperaturze.
O ile kwestia produkowanych zanieczyszczeń wymusza na hodowcach działania poprzez regulacje prawne, hodowcy zmagają się z poważnym problemem dotyczącym wykarmienia całej tej biomasy. Hodowane ryby przecież nie mają szans wyżywić się samodzielnie więc trzeba zorganizować im bardziej lub mniej naturalny pokarm. Ten bardziej naturalny i preferowany przez drapieżniki jest rzecz jasna wyławiany z niby to właśnie uratowanych ekosystemów. Wokół praktyk połowów paszowych narastają kontrowersje i tarcia także na arenie politycznej. Wobec tego pasze dla akwakultur uzupełniane są produktami rolnymi, w szczególności soją, kukurydzą oraz przetworzonymi odpadami organicznymi (w tym także odpadami przetwórstwa rybnego). Oba rodzaje pasz uzupełniane są dodatkami zgodne z aktualnym stanem wiedzy na temat potrzeb żywieniowych ryb oraz dbałości o efektywność produkcji. Norweskie łososie suplementowane są na przykład astaksantyną (E-161) dla nadania ich mięsu pożądanego na rynku odcienia. Jednak udział soi w paszy tych ryb doprowadził do znaczącego zmniejszenia zawartości pożądanych kwasów tłuszczowych Omega-3.
We wszystkich masowych hodowlach poważnym problemem są choroby, dlatego każda hodowla – nie tylko akwakultura jest także polem walki. Wirusy, bakterie i pasożyty wielokomórkowe muszą być zwalczane metodami, które stanowią jak najmniejsze zagrożenie dla konsumentów i środowiska. Niestety, zarówno antybiotyki jak i pestycydy nie są neutralne z definicji. Bardzo groźnym pasożytem atakującym hodowlane ryby jest wesz łososiowa Lepeophtheirus salmonis. Ten widłonóg dorastający do 18mm, który wgryza się w skórę łososi i otwiera tym samym drogę dla innych infekcji, chociaż przy masowym zarażeniu, sama obecność wszy może doprowadzić do śmierci ryb. Straty spowodowane przez tego widłonoga sięgają miliarda dolarów rocznie. Wobec toksyczności stosowanych środków chemicznych, hodowcy uciekają się do pomocy innych ryb, które chętnie żywią się widłonogami. Z tego powodu Tasza, albo zając morski, Eumicrotremus orbis zrobiła karierę w hodowlach norweskich. Ale najciekawszy bodaj pomysł, będący zarazem znakiem czasu, pojawił się w norweskich hodowlach w tym roku. Jest to robot wyposażony w kamerę i laser. System obróbki obrazu wykrywa pasożyty na skórze ryb, a precyzyjnie wymierzony impuls laserowy zabija widłonoga.
Czy ryby w akwakulturze mają się dobrze? Cóż, pewnie niewiele lepiej niż przeciętne krowy bądź kury. Ryby przystosowane do szybkiego pływania robią się w akwakulturach „budyniowate” a przy tym podatne na choroby i osłabienie przyrostu. Wobec tego rozwija się metodykę hodowli zapewniającą im więcej ruchu – najprościej zakładać farmy w miejscach o naturalnie silnych prądach, np. w cieśninach, ale opracowywane są metody polegające na sztucznym wzbudzaniu przepływu wody, turbulencjach, a nawet umieszczaniu w klatkach robotów, które skłaniałyby ryby do ruchu, zapewne metodą przeganiania a nie trenerskim autorytetem. Praktykuje się też hodowle półotwarte, będące w istocie przegrodzonymi fiordami, chociaż taka zatoka nie jest już tym samym środowiskiem, jakim była przed zajęciem przez człowieka. Coś za coś.
* przeglądając raporty FAO należy mieć na uwadze, ze „fish” oznacza tam wszelkie zwierzęta pozyskiwane z wody: mięczaki, skorupiaki, ryby, a nawet żaby. Problemy opisane w tej notce dotyczą wszystkich „fish” z tym zastrzeżeniem, że gatunki roślinożerne są mniej zależne od paszy łowionej w wodzie, a małże potrzebują znacznie mniej ruchu 😉
Tomasz Kijewski
Źródełka:
G.M. Turchini; Fish Oils, Misconceptions and the Environment; American journal of public health 2013.
M.H.G Berntssen; Carry-over of dietary organochlorine pesticides, PCDD/Fs, PCBs, and brominated flame retardants to Atlantic salmon (Salmo salar L.) fillets; Chemosphere 2011
R.L. Naylor I inni; Feeding aquaculture in an era of finite resources; Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America; 2009
M. Sprague I inni; Impact of sustainable feeds on omega-3 long-chain fatty acid levels in farmed Atlantic salmon, 2006–2015; Scientific reports 2016
2016 THE STATE OF WORLD FISHERIES AND AQUACULTURE – raport FAO: http://www.fao.org/3/a-i5555e.pdf
Ryba na piątek 
2 myśli na temat “Akwakultury”